Katyń

Data otwarcia: 28 lipca 2000

Decyzję, w wyniku której uśmiercono strzałem w tył głowy tak ogromną liczbę obywateli polskich – jeńców wojennych, podjęły najwyższe władze państwowe i partyjne Związku Sowieckiego. Masowych mordów dokonano w tajemnicy wiosną 1940 roku; dwa lata później Niemcy odkryli jedno z miejsc ukrycia zwłok – w Lesie Katyńskim koło Smoleńska. Zamordowano tu ponad 4.400 oficerów Wojska Polskiego, przetrzymywanych w obozie NKWD w Kozielsku (na podstawie list wywozowych ustalono 4.406 nazwisk). Wśród zamordowanych było 4 generałów (kontradmirał Ksawery Czernicki, gen. dyw. Henryk Odrowąż-Minkiewicz, gen. bryg. Mieczysław Makary Smorawiński, gen. bryg. Bronisław Bohaterewicz), 26 pułkowników, 126 podpułkowników, 316 majorów, 647 kapitanów, 17 kapitanów marynarki, 3.480 poruczników i podporuczników (w tym kobieta, ppor. lotn. Janina Lewandowska, córka gen. Józefa Dowbór-Muśnickiego). Zdecydowaną większość z nich stanowili oficerowie rezerwy, lekarze, adwokaci, prawnicy, naukowcy, artyści itp., a także duchowni różnych wyznań, kapelani wojskowi, m.in. ppłk Szymon Fedoreńko (naczelny kapelan prawosławny WP), mjr Michał Ilków (naczelny kapelan greckokatolicki) WP, mjr Baruch Steinberg (naczelny rabin WP).

Uroczysko „Kozie Góry”, jak nazywano naddnieprzańską część Lasu Katyńskiego, złą sławę zyskało już w czasach rewolucji bolszewickiej. Od 1917 roku rozstrzeliwano tu, a następnie grzebano przeciwników nowej rzeczywistości, w latach trzydziestych zaś mordowano ofiary „wielkiej czystki”. Wśród tysięcy zamordowanych w latach 1937-1938 mieszkańców Smoleńska i okolic znalazło się również co najmniej kilkuset Polaków.

W założeniu oprawców Las Katyński miał być jedynie miejscem ukrycia zwłok ofiar zbrodni, a nie cmentarzem. Polski Cmentarz Wojenny w Katyniu powstawał wyjątkowo długo. Trzeba było niemal 60 lat, które minęły od tamtych wydarzeń, by doprowadzić do budowy w katyńskim lesie cmentarza zgodnego z normami międzynarodowego prawa, polską tradycją i oczekiwaniami rodzin ofiar zbrodni. Pierwszy, tymczasowy cmentarz zaczęto budować po zakończeniu ekshumacji szczątków w 1943 roku. Dokonała tego Komisja Techniczna Polskiego Czerwonego Krzyża. Po zakończeniu badań przez sowiecką Komisję Burdenki w 1944 roku cmentarz został urządzony na nowo, zamiast sześciu utworzono jedynie dwie duże, symboliczne mogiły. 30 stycznia 1944 roku na polecenie władz sowieckich dowództwo 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w Związku Sowieckim, którym dowodził gen. Zygmunt Berling, zorganizowało na grobach zamordowanych polskich oficerów uroczystość, podczas której mszę świętą odprawił kapelan wojskowy, ks. Franciszek Kubsz.

W okresie powojennym Las Katyński był odizolowany; osobom postronnym, zwłaszcza Polakom, nie pozwalano odwiedzać mogił. Prawdopodobnie wówczas zbiorowe mogiły ze szczątkami polskich oficerów zostały zniszczone i posadzono na nich nowy las. Wygląd cmentarza w okresie powojennym można odtworzyć jedynie na podstawie niepełnych relacji oraz dokumentacji fotograficznej. Jednak jego losy bardzo trudno – poza stwierdzeniem, że jego wygląd ulegał zmianie – rzetelnie udokumentować. Przyjęto, że zbudowany w 1974 roku przez władze sowieckie tzw. „Memoriał Żertwam” to kolejny, piąty już cmentarz katyński. W 1988 roku cały teren uporządkowano i ogrodzono, urządzono cztery duże mogiły wzdłuż głównej alei „Memoriału”. 2 września 1988 roku postawiono tu przywieziony z Polski drewniany krzyż, dar Prymasa Polski, kardynała Józefa Glempa, z inskrypcją zapowiadającą, że „w tym miejscu zostanie wzniesiony krzyż upamiętniający śmierć polskich oficerów”.

Po opublikowaniu 13 kwietnia 1990 przez Agencję TASS oficjalnego komunikatu władz Związku Sowieckiego stwierdzającego, iż mord na polskich oficerach w Katyniu został dokonany przez NKWD, władze Rzeczypospolitej podjęły oficjalne starania o budowę w miejscu spoczynku polskich oficerów w Lesie Katyńskim cmentarza. Podpisana w 1994 roku przez ministrów spraw zagranicznych Polski i Rosji Umowa o grobach i miejscach pamięci ofiar wojen i represji oraz Wspólne oświadczenie umożliwiły dalsze działania na rzecz upamiętnienia ofiar zbrodni katyńskiej. Po raz pierwszy w Oświadczeniu była mowa o budowie w miejscach spoczynku ofiar zbrodni Polskich Cmentarzy Wojennych.

W 1994 roku specjaliści Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa rozpoczęli badania i prace sondażowo-pomiarowe, a następnie ekshumację. Prace potrwały do jesieni 1995 roku. Wyniki badań i prac prowadzonych przez specjalistów Rady OPWiM stały się podstawą do dalszych działań związanych z upamiętnieniem ofiar zbrodni katyńskiej, m.in. do opracowania dokumentacji, potrzebnej do rozpisania konkursu otwartego na projekty zagospodarowania przestrzennego terenu cmentarza w Katyniu. Rok 1995 był przełomowy w dziejach budowy Polskich Cmentarzy Wojennych. Wspólnie ze stroną rosyjską opracowano kalendarz działań, a 25 marca 1995 roku w Smoleńsku podpisano protokół mówiący o budowie w Katyniu Polskiego Cmentarza Wojennego. W czerwcu 1995 roku, w 55. rocznicę Zbrodni Katyńskiej, Prezydent RP Lech Wałęsa wmurował w Katyniu akt erekcyjny i poświęcony przez Ojca Świętego Jana Pawła II kamień węgielny pod budowę cmentarza. W tym samym miesiącu Rada OPWiM rozpisała otwarty konkurs na projekty zagospodarowania przestrzennego tamtejszego terenu. Na zakończony w październiku 1996 roku konkurs wpłynęło wiele projektów. Do realizacji wybrano pracę zespołu artystów, kierowanego przez artystę rzeźbiarza Zdzisława Pidka z Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych w Gdańsku i Andrzeja Sołygę z Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie. Przygotowany projekt cmentarza jest niewątpliwie wyrazem myśli twórczej artystów młodego pokolenia, ale również wynikiem długoletnich przemyś1eń, oczekiwań czy wręcz wizji przedstawicieli środowisk i rodzin katyńskich.

Lata 1997-1998 zostały wykorzystane na opracowanie obszernej dokumentacji projektowej – artystycznej i technicznej cmentarza, podpisanie stosownych umów oraz uzgodnienia z władzami rosyjskimi. W 1998 roku Rada OPWIM rozpisała przetarg, który wyłonił wykonawcę prac budowlanych. W kwietniu 1999 roku zostały ostatecznie zakończone uzgodnienia formalne z władzami rosyjskimi, to znaczy Rada OPWiM otrzymała prawo do dysponowania terenem, na którym zlokalizowano cmentarz, oraz zgodę na jego budowę. Prace budowlane rozpoczęto w maju 1999 roku i trwały one około 12 miesięcy. Prace ziemne i budowlane wykonywały polskie firmy: Budimex S.A. wraz z podwykonawcą firmą Energotechnika Sp. z o.o. z Knurowa. Elementy wystroju rzeźbiarskiego cmentarza, dostawę na miejsce i montaż Rada OPWiM zleciła konsorcjum Budimex S.A. Metalodlew S.A. z Krakowa. W odlewni w Krakowie wykonano zespół ołtarzowy cmentarza, składający się z krzyża, stołu ołtarzowego i podziemnego dzwonu, inskrypcje indywidualne 4.412 zamordowanych oficerów, leżące krzyże nagrobne, obeliski z orłem wojskowym, wizerunki krzyży orderu Virtuti Militari i Kampanii Wrześniowej oraz inne elementy wystroju. Poświęcony w marcu 2000 roku w Katedrze Polowej WP dzwon wykonała Odlewnia Dzwonów Janusz Felczyński i S-ka z Przemyśla.

Wszystkie prace na Polskim Cmentarzu Wojennym w Katyniu były poważnym przedsięwzięciem organizacyjnym i technicznym. Wykonywane były ze szczególnym pietyzmem, powagą i troską przez ludzi fachowych, z dużym doświadczeniem zawodowym. Inwestorem prac była Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, koordynująca całość działań na rzecz upamiętnienia ofiar zbrodni katyńskiej. Cmentarz powstał ze środków przekazanych na ten cel przez Rząd RP, przy wsparciu środowisk i Rodzin Katyńskich z całej Polski. Polski Cmentarz Wojenny w Katyniu jest położony około 22 km od Smoleńska, przy drodze prowadzącej do Witebska. Zajmuje obszar 1,4 ha. Na teren cmentarza dochodzi się drogą, na początku której znajdują się pomieszczenia administracyjne i izba pamięci. Dalej droga rozwidla się na część rosyjską i polską. Przy wejściu na Polski Cmentarz Wojenny stoją dwa żeliwne słupy z polskimi orłami wojskowymi. Na początku terenu cmentarza po lewej stronie został umieszczony drewniany krzyż, potocznie zwany „prymasowskim” (z roku 1988). Cmentarz ma formę kurhanu otoczonego „murem”, stanowiącym jak gdyby symboliczną granicę pomiędzy światem zewnętrznym a ziemią uświęconą krwią ofiar. Na murze umieszczono żeliwne imienne epitafia ofiar zbrodni. Ciąg inskrypcji indywidualnych zakończony jest płaskorzeźbami, przedstawiającymi Krzyż Kampanii Wrześniowej i Krzyż Virtuti Militari. Elementy te nie wystają ponad powierzchnię ziemi, symbolizując ponad półwiekową ciszę w ujawnieniu miejsca zbrodni, jak gdyby archeologiczną odkrywkę. Jednym z głównych elementów cmentarza jest wielka „brama”, przesunięta z granicy muru w głąb cmentarza. Swoim ciężarem i potęgą przypomina kamień grobowy, który został odsunięty w dniu Zmartwychwstania siłą nadziei i wiary w ostateczne ujawnienie prawdy. Płaszczyzna żeliwnej powierzchni niczym karta historii zapisana jest nazwiskami ofiar, odciśniętymi niczym czcionki drukarskie. Brama jest otwarta, a stojący w niej wysoki żeliwny krzyż znamionuje zwycięstwo prawdy. Przed bramą stoi żeliwny ołtarz-stół ofiarny, miejsce sprawowania Mszy świętej. Przed stołem umieszczono tablicę informującą o okolicznościach popełnienia zbrodni. Pod bramą będącą zbiorowym epitafium w specjalnej niszy, poniżej poziomu ziemi, został umieszczony dzwon, którego stłumiony dźwięk ma symbolizować prawdę niemożliwą do ukrycia nawet pod ziemią. Na powierzchni dzwonu został wyryty tekst Bogurodzicy i nazwa dzwonu „Katyń”. Na terenie cmentarza znajduje się sześć zbiorowych mogił ze szczątkami oficerów i dwa groby generałów: Bronisława Bohaterewicza i Mieczysława Smorawińskiego. Mogiły zbiorowe zaznaczone są żeliwnymi płytami, a leżące na nich krzyże jakby wyłaniają się z ziemi. Doły śmierci, z których ekshumowano zwłoki ofiar, zostały zaznaczone jak plamy w leśnym pejzażu. Wolne od wszelkiej roślinności, pośród lasu mają eksponować plamy, których nie da się zetrzeć. Naprzeciw ściany-„bramy” usytuowane są tablice ze znakami wyznaniowymi; symbolizują one cztery religie, których wyznawcy spoczęli w ziemi katyńskiej.

Polski Cmentarz Wojenny w Katyniu został otwarty i poświęcony 28 lipca 2000, w ramach obchodów upamiętniających 60. rocznicę Zbrodni Katyńskiej. Patronat nad budową cmentarzy katyńskich i uroczystościami sprawował Prezes Rady Ministrów prof. Jerzy Buzek.