Katyń

Data otwar­cia: 28 lip­ca 2000

Decy­zję, w wyni­ku któ­rej uśmier­co­no strza­łem w tył gło­wy tak ogrom­ną licz­bę oby­wa­te­li pol­skich – jeń­ców wojen­nych, pod­ję­ły naj­wyż­sze wła­dze pań­stwo­we i par­tyj­ne Związ­ku Sowiec­kie­go. Maso­wych mor­dów doko­na­no w tajem­ni­cy wio­sną 1940 roku; dwa lata póź­niej Niem­cy odkry­li jed­no z miejsc ukry­cia zwłok – w Lesie Katyń­skim koło Smo­leń­ska. Zamor­do­wa­no tu ponad 4.400 ofi­ce­rów Woj­ska Pol­skie­go, prze­trzy­my­wa­nych w obo­zie NKWD w Koziel­sku (na pod­sta­wie list wywo­zo­wych usta­lo­no 4.406 nazwisk). Wśród zamor­do­wa­nych było 4 gene­ra­łów (kontr­ad­mi­rał Ksa­we­ry Czer­nic­ki, gen. dyw. Hen­ryk Odro­wąż-Min­kie­wicz, gen. bryg. Mie­czy­sław Maka­ry Smo­ra­wiń­ski, gen. bryg. Bro­ni­sław Boha­te­re­wicz), 26 puł­kow­ni­ków, 126 pod­puł­kow­ni­ków, 316 majo­rów, 647 kapi­ta­nów, 17 kapi­ta­nów mary­nar­ki, 3.480 porucz­ni­ków i pod­po­rucz­ni­ków (w tym kobie­ta, ppor. lotn. Jani­na Lewan­dow­ska, cór­ka gen. Józe­fa Dowbór-Muśnic­kie­go). Zde­cy­do­wa­ną więk­szość z nich sta­no­wi­li ofi­ce­ro­wie rezer­wy, leka­rze, adwo­ka­ci, praw­ni­cy, naukow­cy, arty­ści itp., a tak­że duchow­ni róż­nych wyznań, kape­la­ni woj­sko­wi, m.in. ppłk Szy­mon Fedo­reń­ko (naczel­ny kape­lan pra­wo­sław­ny WP), mjr Michał Ilków (naczel­ny kape­lan grec­ko­ka­to­lic­ki) WP, mjr Baruch Ste­in­berg (naczel­ny rabin WP).

Uro­czy­sko „Kozie Góry”, jak nazy­wa­no nad­dnie­przań­ską część Lasu Katyń­skie­go, złą sła­wę zyska­ło już w cza­sach rewo­lu­cji bol­sze­wic­kiej. Od 1917 roku roz­strze­li­wa­no tu, a następ­nie grze­ba­no prze­ciw­ni­ków nowej rze­czy­wi­sto­ści, w latach trzy­dzie­stych zaś mor­do­wa­no ofia­ry „wiel­kiej czyst­ki”. Wśród tysię­cy zamor­do­wa­nych w latach 1937–1938 miesz­kań­ców Smo­leń­ska i oko­lic zna­la­zło się rów­nież co naj­mniej kil­ku­set Pola­ków.

W zało­że­niu opraw­ców Las Katyń­ski miał być jedy­nie miej­scem ukry­cia zwłok ofiar zbrod­ni, a nie cmen­ta­rzem. Pol­ski Cmen­tarz Wojen­ny w Katy­niu powsta­wał wyjąt­ko­wo dłu­go. Trze­ba było nie­mal 60 lat, któ­re minę­ły od tam­tych wyda­rzeń, by dopro­wa­dzić do budo­wy w katyń­skim lesie cmen­ta­rza zgod­ne­go z nor­ma­mi mię­dzy­na­ro­do­we­go pra­wa, pol­ską tra­dy­cją i ocze­ki­wa­nia­mi rodzin ofiar zbrod­ni. Pierw­szy, tym­cza­so­wy cmen­tarz zaczę­to budo­wać po zakoń­cze­niu eks­hu­ma­cji szcząt­ków w 1943 roku. Doko­na­ła tego Komi­sja Tech­nicz­na Pol­skie­go Czer­wo­ne­go Krzy­ża. Po zakoń­cze­niu badań przez sowiec­ką Komi­sję Bur­den­ki w 1944 roku cmen­tarz został urzą­dzo­ny na nowo, zamiast sze­ściu utwo­rzo­no jedy­nie dwie duże, sym­bo­licz­ne mogi­ły. 30 stycz­nia 1944 roku na pole­ce­nie władz sowiec­kich dowódz­two 1 Kor­pu­su Pol­skich Sił Zbroj­nych w Związ­ku Sowiec­kim, któ­rym dowo­dził gen. Zyg­munt Ber­ling, zor­ga­ni­zo­wa­ło na gro­bach zamor­do­wa­nych pol­skich ofi­ce­rów uro­czy­stość, pod­czas któ­rej mszę świę­tą odpra­wił kape­lan woj­sko­wy, ks. Fran­ci­szek Kubsz.

W okre­sie powo­jen­nym Las Katyń­ski był odizo­lo­wa­ny; oso­bom postron­nym, zwłasz­cza Pola­kom, nie pozwa­la­no odwie­dzać mogił. Praw­do­po­dob­nie wów­czas zbio­ro­we mogi­ły ze szcząt­ka­mi pol­skich ofi­ce­rów zosta­ły znisz­czo­ne i posa­dzo­no na nich nowy las. Wygląd cmen­ta­rza w okre­sie powo­jen­nym moż­na odtwo­rzyć jedy­nie na pod­sta­wie nie­peł­nych rela­cji oraz doku­men­ta­cji foto­gra­ficz­nej. Jed­nak jego losy bar­dzo trud­no – poza stwier­dze­niem, że jego wygląd ule­gał zmia­nie – rze­tel­nie udo­ku­men­to­wać. Przy­ję­to, że zbu­do­wa­ny w 1974 roku przez wła­dze sowiec­kie tzw. „Memo­riał Żer­twam” to kolej­ny, pią­ty już cmen­tarz katyń­ski. W 1988 roku cały teren upo­rząd­ko­wa­no i ogro­dzo­no, urzą­dzo­no czte­ry duże mogi­ły wzdłuż głów­nej alei „Memo­ria­łu”. 2 wrze­śnia 1988 roku posta­wio­no tu przy­wie­zio­ny z Pol­ski drew­nia­ny krzyż, dar Pry­ma­sa Pol­ski, kar­dy­na­ła Józe­fa Glem­pa, z inskryp­cją zapo­wia­da­ją­cą, że „w tym miej­scu zosta­nie wznie­sio­ny krzyż upa­mięt­nia­ją­cy śmierć pol­skich ofi­ce­rów”.

Po opu­bli­ko­wa­niu 13 kwiet­nia 1990 przez Agen­cję TASS ofi­cjal­ne­go komu­ni­ka­tu władz Związ­ku Sowiec­kie­go stwier­dza­ją­ce­go, iż mord na pol­skich ofi­ce­rach w Katy­niu został doko­na­ny przez NKWD, wła­dze Rze­czy­po­spo­li­tej pod­ję­ły ofi­cjal­ne sta­ra­nia o budo­wę w miej­scu spo­czyn­ku pol­skich ofi­ce­rów w Lesie Katyń­skim cmen­ta­rza. Pod­pi­sa­na w 1994 roku przez mini­strów spraw zagra­nicz­nych Pol­ski i Rosji Umo­wa o gro­bach i miej­scach pamię­ci ofiar wojen i repre­sji oraz Wspól­ne oświad­cze­nie umoż­li­wi­ły dal­sze dzia­ła­nia na rzecz upa­mięt­nie­nia ofiar zbrod­ni katyń­skiej. Po raz pierw­szy w Oświad­cze­niu była mowa o budo­wie w miej­scach spo­czyn­ku ofiar zbrod­ni Pol­skich Cmen­ta­rzy Wojen­nych.

W 1994 roku spe­cja­li­ści Rady Ochro­ny Pamię­ci Walk i Męczeń­stwa roz­po­czę­li bada­nia i pra­ce son­da­żo­wo-pomia­ro­we, a następ­nie eks­hu­ma­cję. Pra­ce potrwa­ły do jesie­ni 1995 roku. Wyni­ki badań i prac pro­wa­dzo­nych przez spe­cja­li­stów Rady OPWiM sta­ły się pod­sta­wą do dal­szych dzia­łań zwią­za­nych z upa­mięt­nie­niem ofiar zbrod­ni katyń­skiej, m.in. do opra­co­wa­nia doku­men­ta­cji, potrzeb­nej do roz­pi­sa­nia kon­kur­su otwar­te­go na pro­jek­ty zago­spo­da­ro­wa­nia prze­strzen­ne­go tere­nu cmen­ta­rza w Katy­niu. Rok 1995 był prze­ło­mo­wy w dzie­jach budo­wy Pol­skich Cmen­ta­rzy Wojen­nych. Wspól­nie ze stro­ną rosyj­ską opra­co­wa­no kalen­darz dzia­łań, a 25 mar­ca 1995 roku w Smo­leń­sku pod­pi­sa­no pro­to­kół mówią­cy o budo­wie w Katy­niu Pol­skie­go Cmen­ta­rza Wojen­ne­go. W czerw­cu 1995 roku, w 55. rocz­ni­cę Zbrod­ni Katyń­skiej, Pre­zy­dent RP Lech Wałę­sa wmu­ro­wał w Katy­niu akt erek­cyj­ny i poświę­co­ny przez Ojca Świę­te­go Jana Paw­ła II kamień węgiel­ny pod budo­wę cmen­ta­rza. W tym samym mie­sią­cu Rada OPWiM roz­pi­sa­ła otwar­ty kon­kurs na pro­jek­ty zago­spo­da­ro­wa­nia prze­strzen­ne­go tam­tej­sze­go tere­nu. Na zakoń­czo­ny w paź­dzier­ni­ku 1996 roku kon­kurs wpły­nę­ło wie­le pro­jek­tów. Do reali­za­cji wybra­no pra­cę zespo­łu arty­stów, kie­ro­wa­ne­go przez arty­stę rzeź­bia­rza Zdzi­sła­wa Pid­ka z Pań­stwo­wej Wyż­szej Szko­ły Sztuk Pla­stycz­nych w Gdań­sku i Andrze­ja Soły­gę z Aka­de­mii Sztuk Pięk­nych w War­sza­wie. Przy­go­to­wa­ny pro­jekt cmen­ta­rza jest nie­wąt­pli­wie wyra­zem myśli twór­czej arty­stów mło­de­go poko­le­nia, ale rów­nież wyni­kiem dłu­go­let­nich przemyś1eń, ocze­ki­wań czy wręcz wizji przed­sta­wi­cie­li śro­do­wisk i rodzin katyń­skich.

Lata 1997–1998 zosta­ły wyko­rzy­sta­ne na opra­co­wa­nie obszer­nej doku­men­ta­cji pro­jek­to­wej – arty­stycz­nej i tech­nicz­nej cmen­ta­rza, pod­pi­sa­nie sto­sow­nych umów oraz uzgod­nie­nia z wła­dza­mi rosyj­ski­mi. W 1998 roku Rada OPWIM roz­pi­sa­ła prze­targ, któ­ry wyło­nił wyko­naw­cę prac budow­la­nych. W kwiet­niu 1999 roku zosta­ły osta­tecz­nie zakoń­czo­ne uzgod­nie­nia for­mal­ne z wła­dza­mi rosyj­ski­mi, to zna­czy Rada OPWiM otrzy­ma­ła pra­wo do dys­po­no­wa­nia tere­nem, na któ­rym zlo­ka­li­zo­wa­no cmen­tarz, oraz zgo­dę na jego budo­wę. Pra­ce budow­la­ne roz­po­czę­to w maju 1999 roku i trwa­ły one oko­ło 12 mie­się­cy. Pra­ce ziem­ne i budow­la­ne wyko­ny­wa­ły pol­skie fir­my: Budi­mex S.A. wraz z pod­wy­ko­naw­cą fir­mą Ener­go­tech­ni­ka Sp. z o.o. z Knu­ro­wa. Ele­men­ty wystro­ju rzeź­biar­skie­go cmen­ta­rza, dosta­wę na miej­sce i mon­taż Rada OPWiM zle­ci­ła kon­sor­cjum Budi­mex S.A. Meta­lo­dlew S.A. z Kra­ko­wa. W odlew­ni w Kra­ko­wie wyko­na­no zespół ołta­rzo­wy cmen­ta­rza, skła­da­ją­cy się z krzy­ża, sto­łu ołta­rzo­we­go i pod­ziem­ne­go dzwo­nu, inskryp­cje indy­wi­du­al­ne 4.412 zamor­do­wa­nych ofi­ce­rów, leżą­ce krzy­że nagrob­ne, obe­li­ski z orłem woj­sko­wym, wize­run­ki krzy­ży orde­ru Vir­tu­ti Mili­ta­ri i Kam­pa­nii Wrze­śnio­wej oraz inne ele­men­ty wystro­ju. Poświę­co­ny w mar­cu 2000 roku w Kate­drze Polo­wej WP dzwon wyko­na­ła Odlew­nia Dzwo­nów Janusz Fel­czyń­ski i S‑ka z Prze­my­śla.

Wszyst­kie pra­ce na Pol­skim Cmen­ta­rzu Wojen­nym w Katy­niu były poważ­nym przed­się­wzię­ciem orga­ni­za­cyj­nym i tech­nicz­nym. Wyko­ny­wa­ne były ze szcze­gól­nym pie­ty­zmem, powa­gą i tro­ską przez ludzi facho­wych, z dużym doświad­cze­niem zawo­do­wym. Inwe­sto­rem prac była Rada Ochro­ny Pamię­ci Walk i Męczeń­stwa, koor­dy­nu­ją­ca całość dzia­łań na rzecz upa­mięt­nie­nia ofiar zbrod­ni katyń­skiej. Cmen­tarz powstał ze środ­ków prze­ka­za­nych na ten cel przez Rząd RP, przy wspar­ciu śro­do­wisk i Rodzin Katyń­skich z całej Pol­ski. Pol­ski Cmen­tarz Wojen­ny w Katy­niu jest poło­żo­ny oko­ło 22 km od Smo­leń­ska, przy dro­dze pro­wa­dzą­cej do Witeb­ska. Zaj­mu­je obszar 1,4 ha. Na teren cmen­ta­rza docho­dzi się dro­gą, na począt­ku któ­rej znaj­du­ją się pomiesz­cze­nia admi­ni­stra­cyj­ne i izba pamię­ci. Dalej dro­ga roz­wi­dla się na część rosyj­ską i pol­ską. Przy wej­ściu na Pol­ski Cmen­tarz Wojen­ny sto­ją dwa żeliw­ne słu­py z pol­ski­mi orła­mi woj­sko­wy­mi. Na począt­ku tere­nu cmen­ta­rza po lewej stro­nie został umiesz­czo­ny drew­nia­ny krzyż, potocz­nie zwa­ny „pry­ma­sow­skim” (z roku 1988). Cmen­tarz ma for­mę kur­ha­nu oto­czo­ne­go „murem”, sta­no­wią­cym jak gdy­by sym­bo­licz­ną gra­ni­cę pomię­dzy świa­tem zewnętrz­nym a zie­mią uświę­co­ną krwią ofiar. Na murze umiesz­czo­no żeliw­ne imien­ne epi­ta­fia ofiar zbrod­ni. Ciąg inskryp­cji indy­wi­du­al­nych zakoń­czo­ny jest pła­sko­rzeź­ba­mi, przed­sta­wia­ją­cy­mi Krzyż Kam­pa­nii Wrze­śnio­wej i Krzyż Vir­tu­ti Mili­ta­ri. Ele­men­ty te nie wysta­ją ponad powierzch­nię zie­mi, sym­bo­li­zu­jąc ponad pół­wie­ko­wą ciszę w ujaw­nie­niu miej­sca zbrod­ni, jak gdy­by arche­olo­gicz­ną odkryw­kę. Jed­nym z głów­nych ele­men­tów cmen­ta­rza jest wiel­ka „bra­ma”, prze­su­nię­ta z gra­ni­cy muru w głąb cmen­ta­rza. Swo­im cię­ża­rem i potę­gą przy­po­mi­na kamień gro­bo­wy, któ­ry został odsu­nię­ty w dniu Zmar­twych­wsta­nia siłą nadziei i wia­ry w osta­tecz­ne ujaw­nie­nie praw­dy. Płasz­czy­zna żeliw­nej powierzch­ni niczym kar­ta histo­rii zapi­sa­na jest nazwi­ska­mi ofiar, odci­śnię­ty­mi niczym czcion­ki dru­kar­skie. Bra­ma jest otwar­ta, a sto­ją­cy w niej wyso­ki żeliw­ny krzyż zna­mio­nu­je zwy­cię­stwo praw­dy. Przed bra­mą stoi żeliw­ny ołtarz-stół ofiar­ny, miej­sce spra­wo­wa­nia Mszy świę­tej. Przed sto­łem umiesz­czo­no tabli­cę infor­mu­ją­cą o oko­licz­no­ściach popeł­nie­nia zbrod­ni. Pod bra­mą będą­cą zbio­ro­wym epi­ta­fium w spe­cjal­nej niszy, poni­żej pozio­mu zie­mi, został umiesz­czo­ny dzwon, któ­re­go stłu­mio­ny dźwięk ma sym­bo­li­zo­wać praw­dę nie­moż­li­wą do ukry­cia nawet pod zie­mią. Na powierzch­ni dzwo­nu został wyry­ty tekst Bogu­ro­dzi­cy i nazwa dzwo­nu „Katyń”. Na tere­nie cmen­ta­rza znaj­du­je się sześć zbio­ro­wych mogił ze szcząt­ka­mi ofi­ce­rów i dwa gro­by gene­ra­łów: Bro­ni­sła­wa Boha­te­re­wi­cza i Mie­czy­sła­wa Smo­ra­wiń­skie­go. Mogi­ły zbio­ro­we zazna­czo­ne są żeliw­ny­mi pły­ta­mi, a leżą­ce na nich krzy­że jak­by wyła­nia­ją się z zie­mi. Doły śmier­ci, z któ­rych eks­hu­mo­wa­no zwło­ki ofiar, zosta­ły zazna­czo­ne jak pla­my w leśnym pej­za­żu. Wol­ne od wszel­kiej roślin­no­ści, pośród lasu mają eks­po­no­wać pla­my, któ­rych nie da się zetrzeć. Naprze­ciw ściany-„bramy” usy­tu­owa­ne są tabli­ce ze zna­ka­mi wyzna­nio­wy­mi; sym­bo­li­zu­ją one czte­ry reli­gie, któ­rych wyznaw­cy spo­czę­li w zie­mi katyń­skiej.

Pol­ski Cmen­tarz Wojen­ny w Katy­niu został otwar­ty i poświę­co­ny 28 lip­ca 2000, w ramach obcho­dów upa­mięt­nia­ją­cych 60. rocz­ni­cę Zbrod­ni Katyń­skiej. Patro­nat nad budo­wą cmen­ta­rzy katyń­skich i uro­czy­sto­ścia­mi spra­wo­wał Pre­zes Rady Mini­strów prof. Jerzy Buzek.