Charków

Data otwar­cia: 17 czerw­ca 2000

W Char­ko­wie mor­dów doko­ny­wa­no w sie­dzi­bie obwo­do­we­go NKWD, w piw­ni­cach zlo­ka­li­zo­wa­ne­go w cen­trum mia­sta tzw. wię­zie­nia wewnętrz­ne­go, któ­re do cza­sów współ­cze­snych nie prze­trwa­ło. Ofi­ce­ro­wie tu przy­wie­zie­ni z obo­zu NKWD w Sta­ro­biel­sku, a następ­nie tak­że gru­pa Pola­ków z wię­zień Zachod­niej Ukra­iny byli mor­do­wa­ni strza­łem w tył gło­wy. Zwło­ki prze­wo­żo­no następ­nie pod osło­ną nocy na znaj­du­ją­cy się w admi­ni­stra­cji NKWD teren VI kwar­ta­łu Par­ku Leśne­go w Pia­ti­chat­kach-Char­ko­wie. Dowo­żo­ne tzw. „czar­ną dro­gą” cia­ła wrzu­ca­no do przy­go­to­wa­nych wcze­śniej dołów, poło­żo­nych wewnątrz i na zewnątrz pętli dro­gi, i zasy­py­wa­no je zie­mią. Cały ten teren został na kil­ka­dzie­siąt lat odizo­lo­wa­ny, a samo miej­sce ukry­cia zwłok nie było zna­ne opi­nii publicz­nej do 1991 roku.

W Char­ko­wie spo­czy­wa­ją ofi­ce­ro­wie Woj­ska Pol­skie­go i innych for­ma­cji mili­tar­nych II Rze­czy­po­spo­li­tej, m.in. Kor­pu­su Ochro­ny Pogra­ni­cza i Żan­dar­me­rii Woj­sko­wej, wal­czą­cy we wrze­śniu 1939 roku w obro­nie Lwo­wa, Twier­dzy Brześć, Grod­na, Wil­na, Rów­ne­go, Sta­ni­sła­wo­wa i innych miej­sco­wo­ści zaj­mo­wa­nych przez Armię Czer­wo­ną. Spo­czy­wa­ją tu m.in. gene­ra­ło­wie WP: Sta­ni­sław Hal­ler, Leonard Skier­ski, Leon Bil­le­wicz, Alek­san­der Kowa­lew­ski, Kazi­mierz Orlik-Luko­ski, Fran­ci­szek Sikor­ski. Kon­stan­ty Pli­sow­ski, Piotr Sku­ra­to­wicz oraz 55 puł­kow­ni­ków, 127 pod­puł­kow­ni­ków, 230 majo­rów, oko­ło 1000 kapi­ta­nów i rot­mi­strzów, oko­ło 2450 porucz­ni­ków i pod­po­rucz­ni­ków oraz oso­by cywil­ne.

W 1991 roku, w ramach pro­wa­dzo­ne­go przez Naczel­ną Pro­ku­ra­tu­rę Woj­sko­wą Związ­ku Sowiec­kie­go śledz­twa w spra­wie usta­le­nia losu pol­skich jeń­ców, któ­rzy w latach 1939–1940 byli wię­zie­ni w obo­zach zbior­czych w Koziel­sku, Sta­ro­biel­sku i Ostasz­ko­wie, prze­pro­wa­dzo­no czyn­no­ści eks­hu­ma­cyj­ne, loka­li­zu­jąc szcząt­ki pol­skich ofi­ce­rów w obsza­rze VI kwar­ta­łu Par­ku Leśne­go w Char­ko­wie. Jed­nak dopie­ro prze­pro­wa­dzo­ne w latach 1994–1996, przez spe­cja­li­stów Rady Ochro­ny Pamię­ci Wal­ki i Męczeń­stwa bada­nia pomia­ro­we, son­da­że i pra­ce eks­hu­ma­cyj­ne pozwo­li­ły na odkry­cie i pre­cy­zyj­ne zlo­ka­li­zo­wa­nie znaj­du­ją­cych się na tym tere­nie 75 maso­wych mogił. W 15 wiel­kich gro­bach zbior­czych odna­le­zio­no szcząt­ki ponad 4200 ofi­ce­rów WP; w 60 mniej­szych spo­czy­wa łącz­nie oko­ło 2800 miesz­kań­ców Char­ko­wa i oko­lic, zamor­do­wa­nych przez NKWD w latach 1937–1938 (Rosjan, Pola­ków, Żydów, Ukra­iń­ców). Pro­wa­dzo­ne bada­nia przy­nio­sły rów­nież wie­le cen­ne­go mate­ria­łu dowo­do­we­go w posta­ci m.in. przed­mio­tów oraz zapi­sków, świad­czą­cych o ostat­nich chwi­lach życia ofi­ce­rów.

W wyni­ku prac son­da­żo­wo-eks­hu­ma­cyj­nych powsta­ła obszer­na doku­men­ta­cja spe­cja­li­stycz­na, na pod­sta­wie któ­rej Rada OPWiM roz­pi­sa­ła otwar­ty kon­kurs na pro­jek­ty zago­spo­da­ro­wa­nia tere­nu przy­szłe­go cmen­ta­rza. Jury, w skład któ­re­go weszli m.in. przed­sta­wi­cie­le Rodzin Katyń­skich, w paź­dzier­ni­ku 1996 roku wybra­ło pro­jekt autor­stwa arty­stów rzeź­bia­rzy Zdzi­sła­wa Pid­ka i Andrze­ja Soły­gi. Reali­za­cja pro­jek­tu sta­ła się moż­li­wa dzię­ki nego­cja­cjom i uzgod­nie­niom z wła­dza­mi oraz odpo­wied­ni­mi urzę­da­mi Ukra­iny, pro­wa­dzo­nym przez Radę OPWiM. Uzy­ska­ne zosta­ły nie­zbęd­ne doku­men­ty, m.in. zatwier­dze­nie pro­jek­tów przez wszyst­kie służ­by, pra­wo dys­po­no­wa­nia tere­nem oraz pozwo­le­nie na budo­wę. 27 paź­dzier­ni­ka 1998 mia­ło miej­sce uro­czy­ste wmu­ro­wa­nie aktu erek­cyj­ne­go i kamie­nia pamiąt­ko­we­go pod przy­szły cmen­tarz. Rada OPWiM, dzia­ła­jąc w imie­niu rzą­du RP, była inwe­sto­rem prac, któ­re roz­po­czę­ły się wio­sną 1999 roku. Część z nich była wyko­ny­wa­na na miej­scu, ele­men­ty rzeź­biar­skie zaś, m.in. tabli­ce inskryp­cyj­ne, krzy­że, dzwo­ny – w Pol­sce (Kra­ków i Gdańsk).

Teren, na któ­rym znaj­du­ją się mogi­ły, zawar­ty jest w gra­ni­cach tzw. „czar­nej dro­gi” i zaj­mu­je łącz­ną powierzch­nię 2,31 ha. Doły, ukry­wa­ją­ce zwło­ki pol­skich ofi­ce­rów i oby­wa­te­li Ukra­iny, były wyko­py­wa­ne w obrę­bie tej sym­bo­licz­nej dro­gi. „Czar­na dro­ga” oraz przy­le­ga­ją­ce do niej mogi­ły sta­no­wią jed­ność. Dla pod­kre­śle­nia dra­ma­tu zbrod­ni miej­sca te zosta­ły zazna­czo­ne czar­ną bazal­to­wą kost­ką. Gro­by w for­mie kur­ha­nów są tak­że pokry­te czar­ną, drob­ną kost­ką bazal­to­wą, a jej kamie­nie uświa­da­mia­ją ilość ludzi spo­czy­wa­ją­cych w każ­dej mogi­le. Z cen­tral­nych punk­tów kur­ha­nów wyra­sta­ją żeliw­ne krzy­że – na mogi­łach pol­skich rzym­sko­ka­to­lic­kie, na mogi­łach ukra­iń­skich pra­wo­sław­ne. Obszar cmen­ta­rza wyzna­czo­ny jest pętlą „czar­nej dro­gi”, a nie­re­gu­lar­ne obry­sy gro­bów prze­ci­na syme­trycz­na ale­ja z 3.800 inskryp­cja­mi indy­wi­du­al­ny­mi – mają one for­mę odkryw­ki arche­olo­gicz­nej. Cen­tral­nym punk­tem cmen­ta­rza jest dwu­czę­ścio­wa żeliw­na, czar­na ścia­na z pod­ziem­nym dzwo­nem oraz krzy­żem. Płasz­czy­zna żeliw­nej powierzch­ni niczym kar­ta histo­rii zapi­sa­na jest nazwi­ska­mi ofiar. Wszyst­kie ele­men­ty miej­sca cen­tral­ne­go sta­no­wią epi­ta­fium zbio­ro­we. Przed epi­ta­fium usy­tu­owa­ny jest żeliw­ny ołtarz – stół ofiar­ny, miej­sce spra­wo­wa­nia Mszy świę­tej, a tak­że nabo­żeństw i modlitw wyznaw­ców innych reli­gii. Przed sto­łem znaj­du­je się tabli­ca infor­mu­ją­ca o oko­licz­no­ściach popeł­nie­nia zbrod­ni. Pod ścia­ną epi­ta­fium w spe­cjal­nej niszy, poni­żej pozio­mu ziem, został umiesz­czo­ny dzwon, któ­re­go stłu­mio­ny dźwięk ma sym­bo­li­zo­wać praw­dę nie­moż­li­wą do ukry­cia nawet pod zie­mią. Na powierzch­ni dzwo­nu został wyry­ły tekst Bogu­ro­dzi­cy i nazwa dzwo­nu „Char­ków”. Po prze­ciw­nej stro­nie cen­tral­ne­go punk­tu cmen­ta­rza na osi z prze­cię­ciem „czar­nej dro­gi” znaj­du­je się epi­ta­fium zbio­ro­we – żeliw­na ścia­na i pra­wo­sław­ny krzyż. Na płasz­czyź­nie ścia­ny zapi­sa­ne są nazwi­ska ofiar – zamor­do­wa­nych miesz­kań­ców Char­ko­wa i oko­lic. Głów­ne wej­ścia na cmen­tarz sta­no­wią obe­li­ski z pol­skim orłem woj­sko­wym i godłem Ukra­iny. Mię­dzy tym sym­bo­licz­nym wej­ściem a wła­ści­wym tere­nem cmen­ta­rza po lewej stro­nie usy­tu­owa­ne są zna­ki wyznań. Sym­bo­li­zu­ją one czte­ry reli­gie, któ­rych wyznaw­cy spo­czę­li w na tym cmen­ta­rzu.